Een reactie op toekenning van de KNAW – AMMODO award voor Alicia Montoya & het interview met haar in NRC (30 jan. Wetenschap p. 19).
Afgelopen week werd bekend gemaakt dat Alicia Montoya een van de winnaars is van de Ammodo KNAW Awards voor haar onderzoek naar achttiende-eeuws boekbezit. Haar “ongebonden fundamenteel” onderzoek zou uniek en onderscheidend zijn omdat het aantoont dat in het Europa van de Verlichting juist religieuze boeken het beste verkochten. De NRC kopt in een interview met de Nijmeegse hoogleraar Franse Letterkunde “Verlichting? De middenklasse las vooral over God en gebod”.
Nu gun ik Alicia Montoya de prijs van harte, en juich ik, als onderzoeker van de vroegmoderne tijd, elke honorering van Verlichtingsonderzoek toe. Maar de argumentatie om nu juist dit onderzoek uit te lichten is op zijn zachts gezegd opvallend.
Inderdaad: het traditionele Verlichtingsonderzoek richtte zich lange tijd geleden vooral op de ‘grote’ Verlichtingsfilosofen – Diderot, Voltaire, Rousseau, Locke, Hume, etc. Maar al sinds de jaren ‘70/’80 zijn onderzoekers begonnen om de claims van het traditionele Verlichtingsonderzoek kritisch door te lichten, onder andere door te onderzoeken wat er daadwerkelijk bij de Europese bevolking in de boekenkasten stond. Wat was nu eigenlijk het bereik van de Verlichte filosofen?
De Franse letterkundige Robert Darnton, nu directeur van Harvard Library, stuitte begin jaren tachtig op een uniek archief: de Société Typographique de Neuchâtel. Deze “piratenuitgeverij” bespeelde vanaf de veilige kant van de Zwitserse grens de Franse markt waar strenge censuur heerste. Darnton kon op basis van dit archief laten zien dat de “bestsellers of revolutionary France” niet zo zeer uit de grote filosofen bestonden, maar uit pornografische romans, schandaalwerken, utopieën, en zeer diverse werkjes met radicaal gedachtegoed. Opvallend dus om nu net dit archief genoemd te zien in het NRC-interview met Montoya, dat juist wil benadrukken dat de 18e-eeuwse leescultuur zo religieus zou zijn.
Met dat statement is overigens niets mis. Sterker nog: het is een open deur. Darnton mag dan een menigte radicaal-erotische bestsellers hebben weten te traceren, in feite gaat het hier om een heel beperkt segment van de Europese boekenmarkt: smokkelaars vanuit Zwitserland die leverden voor de Franse schandaalmarkt. Kijken we naar een land als Nederland in de achttiende eeuw, dan zien we een heel ander beeld. Al sinds de jaren ’80 hebben we in Nederland een indrukwekkende school opgebouwd met kwantitatief én kwalitatief onderzoek naar leesgedrag in de Verlichtingsperiode. Deze “school” werd aangevoerd door Joost Kloek en Wijnand Mijnhardt, die met hun pioniersonderzoek (o.a. geïnspireerd door Duits onderzoek) naar Middelburgse boekhandelscatalogi en leesgenootschappen overtuigend bewezen dat de Nederlander in de achttiende eeuw toch vooral religieuze én praktische lectuur kocht. Dit onderzoek werd ondersteund en uitgebreid door studies van o.a. José de Kruif, Arianne Baggerman, Han Brouwer en Gert-Jan Johannes. Op basis van uiterst tijdsintensief onderzoek en zorgvuldige analyses van boedelinventarissen, uitgevers-boekhoudingen, de inhoud van tijdschriften, en lijsten van leesgenootschappen en leesbibliotheken, lieten zij overtuigend zien dat het Nederlandse leespubliek primair religieuze en praktische lectuur bleef lezen, eerder gematigd dan radicaal-revolutionair.
Het is in dit verband opmerkelijk om te zien dat Montoya boedelinventarissen “een bewerkelijke bron” noemt en zich daarom in eerste instantie liever richt op de “makkelijkste” (maar overigens interpretatief juist de meest wankele) bron: veilingcatalogi. José de Kruif analyseerde in haar dissertatie uit 1999 al meer dan 600 boedelinventarissen, waarin ruim 1.100 boeken voorkwamen. Haar conclusie noemde De Kruif (toen al) weinig verrassend: jawel, de grote Verlichtingsdenkers schitterden door afwezigheid, en de bulk van het materiaal was religieus van aard. Kloek en Mijnhardt hebben al dergelijke onderzoeksgegevens bijeengebracht in IJkpunt 1800 – Blauwdrukken voor een samenleving, een magistraal overzichtswerk over de Nederlandse cultuur en geschiedenis van de 18e eeuw, dat helaas nooit een prijs heeft gekregen.
Het is dan ook opmerkelijk dat het onderzoek van Montoya, dat precies dezelfde stellingen wil onderbouwen (overigens zonder dat het onderzoek daartoe al verricht is), nu als vernieuwend en beloftevol gehonoreerd wordt. Het idee dat haar onderzoek “de aandacht van de grote denkers naar het brede publiek” zou verleggen is vooralsnog weinig origineel te noemen, evenals de claim dat catechismussen en gebedenboekjes het meest gelezen zouden zijn in de 18e eeuw.
Er is echter nog een probleem. Voorgaande studies over leesgedrag lieten ook zien dat er weliswaar sprake is van een langdurige dominantie van religieuze en praktische lectuur, maar dat deze categorieën wel degelijk aan fundamentele veranderingen onderhevig zijn. De Verlichting slaat, zo zouden we kunnen stellen, het hardste toe in de kerk. Het gaat immers in de categorie “populaire religieuze werken” tegen het einde van de 18e eeuw allang niet meer om “God en Gebod” (zoals de NRC kopt), maar om uiterst ingrijpende, vaak door verlichte ideeën geïnspireerde, herinterpretaties van het religieuze leven. God is in deze werken vaak niet meer de strenge rechter, maar de rechtvaardige en liefhebbende vader. Jezus is niet primair de zoon van God, maar vooral een verstandige en medelevende “mensenvriend”. Veel gematigd-verlichte schrijvers rekken het begrip van godsdienst op totdat het niet meer in conflict staat met natuurwetenschap, of met verlicht-filosofische inzichten over werking van mens en geest. Dat grote verhaal van de Verlichting is niet zo makkelijk na te tellen via bibliotheekveilingen, omdat het intensief leeswerk vergt.
Het zou treurig zijn als we, in deze tijden waarin conservatisme en religieus fanatisme onze ooit zo moeizaam verworven ruimte voor kritisch denken en verlichte waarden bedreigen, het verhaal van de Verlichting wegstoppen achter een fictie van ogenschijnlijk onveranderlijk leesgedrag.
March 23 & 24, 2017 – Amsterdam Workshop of the Global Knowledge Society project.
